“Апартак кони: Кеча. Бугун, эртага

 

Ангрен қўнғир кўмир ҳавзаси Ўзбекистондаги энг йирик минерал хом ашё базаси ҳисобланади. У ўзининг тубида кўмир ва тоғ-кон саноатини ривожлантириш учун етарли минерал ресурсларни сақлайди. Минтақада қўнғир кўмир захиралари, мутахассисларнинг фикрига кўра, тахминан икки миллиард тоннани ташкил қилади. Бошқача айтганда, Марказий Осиё бўйича тасдиқланган кўмир захиралари жаҳон захираларининг 4 фоизига тенгдир. Бу ҳажм минтақа давлатларини 300 йил давомида ушбу турдаги ёқилғи билан таъминлашга қодир, бу нефть ва табиий газдан беш баравар юқоридир.

Ангрен кончилари ҳазил билан “Апартак” конини “Ангрен” конининг “укаси” деб аташади. Расмий равишда, у “ака”сидан йигирма ёш кичик. Ҳа, Апартак кўмир кони ҳажми жиҳатидан “Ангрен” конидан сезиларли даражада кичикроқ, аммо бу ҳолат кончиларнинг “чақалоқ” юзларидан сифатли қўнғир кўмир қазиб олиш ва юклаб жўнатишларга асло тўсқинлик қилмайди: Апартак кўмирида минерал аралашмалар нисбатан камроқ.

Апартак конининг тарихи 1968 йилда, Чотқол тизмаси бўйларида қалин кўмир қатламлари топилган ва бу конни ўзлаштиришни бошлашга қарор қилинган пайтдан бошланган. Шу тариқа йилига 1 миллион тонна кўмир қазиб олиш қувватига эга яна бир кўмир қазиб олувчи корхона – “Апартак” очиқ конига асос солинди, у Апартак қишлоғига яқин жойлашгани учун шундай номланган, бу ерда асосан шу қишлоқ одамлари меҳнат қиладилар.

“Апартак” конининг максимал чуқурлиги тахминан 130 метрни ташкил қилади. Бу кўмир кони денгиз сатҳидан 1300 метр баландликда жойлашган. Ҳисоб-китобларга кўра, Апартак участкасидаги қўнғир кўмир захиралари 240 миллион тоннани ташкил этади, бу эса ишчи кучига узоқ муддатли истиқболда кўмир қазиб олиш режаларини амалга ошириш имконини беради.

“Апартак” ЁАЖнинг энг фаол фаолияти 1987 йилда “Средазуголь” ишлаб чиқариш бирлашмаси таклифи билан “Қизилқум” АЖнинг қидирувчилар гуруҳи Ангрен қўнғир кўмир конига таклиф қилинган пайтдан бошланган. Ўша пайтда у Ўзбекистонда ва Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларида бирламчи ва ётқизилган олтин қазиб олиш билан шуғулланган. Таклиф кўмир қазиб олишга қўшимча ишлаб чиқариш қувватларини жалб қилиш билан боғлиқ эди. Икки ой ичида Помирдан техника олиб келинди ва Навгарзан участкасида кон очиш ишлари бошланди. Кончилар ойига 100-120 тонна кўмир ишлаб чиқаришган, қазиб олишга тайёр кўмир захиралари ҳам мавжуд эди.

Кейинги йилнинг ўзидаёқ 780 минг тонна кўмир қазиб олинса, кейинги даврда бу ерда йилига 1 миллион тоннадан ортиқ кўмир қазиб олинди. 1997 йилда Наугарзан участкасида катта кўчки туфайли қидирувчиларга ўзлаштириш учун Апартак участкаси таклиф қилинди. Бу ерда 1998-2000-йилларда 1 миллион 200 минг тонна қаттиқ ёқилғи қази олинган.

2001 йилда “Қизилқум” артелидан Ангрен участкаси ходимлари ажралиб чиқди ва шу участка негизида янги кончилик корхонаси – “Апартак” ОАЖ ташкил этилди. 2004 йилда у ёпиқ акциядорлик жамиятига айлантирилди. Бир йил ўтгач, у мустақил кўмир қазиб олиш корхонаси сифатида қазиб олиш ва маҳсулот сотиш ҳуқуқини олди. 2007 йилда бу эрда 150 минг тонна кўмир қазиб олинди, бир йилдан кейин 250 минг тонналик марра забт этилди.

2016 йилда корхона “Ўзбеккўмир” АЖ таркибига кирди. Айни пайтда “Апартак” кўмир конининг бешта участкасида 300 дан ортиқ киши меҳнат қилмоқда. Бу ерда жами ишчиларнинг 80 фоизини 30 ёшгача бўлган меҳнаткаш ёшлар вакиллари ташкил этади.

– Ўзбекистон кўмир саноати фаолияти ҳақида, “Ўзбеккўмир” акциядорлик жамияти тизимида сўнгги йилларда рўй бераётган янгиликлар ҳақида гапириш мумкин, бу борада “Апартак” кончиларининг кўмир қазиб олишга қўшган ҳиссаси шубҳасиздир каттадир, – дейди “Апартак кўмир кони” филиали директори Эржан Абдикашев. – Ҳозирда Янги ва Эски Апартак маҳаллий ҳудудларида кон қазиш ишлари изчил олиб борилмоқда. Очиқ конда тозалаш ва қазиб олиш ишларида асосан челак сиғими 4 ва 8 куб метр бўлган электр ва дизел экскаваторларидан фойдаланилади. Кўмирни навли ва фракцияли саралаш пунктига ташиш, темир йўл вагонларига ва ортиқча юкларни ташқи чиқиндихоналарга ортиш асосан автомобил ва темир йўллар орқали амалга оширилади. Кон ишчилари ихтиёрида 15 та турли ўлчамдаги электр ва дизель экскаваторлари, булдозерлар, юк кўтарувчилар, автогрейдерлар, 20 дан ортиқ оғир юк кўтарувчи тоғ-кон самосваллари, асосан, турли юк кўтариш қувватига эга “БелАЗ” русумли юк машиналари, шу жумладан, 11 та Япониянинг “Коматсу” русумли автомашиналари мавжуд. “Апартак” конида тўлиқ таъмирлаш-механик база мавжуд. Бу ерда бурғулаш ва портлатиш ишларини “Ангрен” конининг портлатиш бўйича мутахассислари амалга оширмоқда.

Бир тонна кўмир қазиб олишни таъминлаш учун аввало ўртача 7-7,5 кубометр ҳажмдаги тоғ жинсларини олиб ташлаш керак. Шу боис ишга қўшимча тоғ-кон техникаси жалб этилиб, улар ёрдамида қарийб 4 миллион куб метр ҳажмда қазиш ишлари олиб борилди.

Умуман олганда, кон барча ишлаб чиқариш ва жўнатиш кўрсаткичларини бажарди, эҳтимол кон очиш ишлари бундан мустасно. Ишлаб чиқариш - 457 минг тонна, жўнатиш - 437 минг тонна кўмир. Бу 2020 йилги кўрсаткичлар. 2021-йил давомида “Апартак” очиқ конида 768 минг тонна кўмир қазиб олиниб, истеъмолчиларга 660 минг тонна кўмир жўнатилди. 2022-йилда ишлаб чиқариш ва жўнатиш кўрсаткичлари бироз қисқарди: мос равишда 469 минг тонна ва 651 минг тонна. 2023-йилда корхона томонидан 830 минг тоннадан ортиқ кўмир қазиб олиниб, истеъмолчиларга қарийб 800 минг тонна кўмир жўнатилди. Асосий истеъмолчилар ҳам Ангрен иссиқлик электр станциялари, ҳам бюджет ташкилотлари, ҳам аҳоли ҳисобланади.

Оғир тоғ-кон техникаси: экскаваторлар, бульдозерлар, кон самосваллари, темир йўл транспорти ишида иштирок этиш ҳам муҳимдир. Кўмир қазиб олиш учун қўшимча импорт қилинадиган ускуналар қўлланилади, бу эса қаттиқ ёқилғини қазиб олиш, саралаш ва жўнатиш жараёнини сезиларли даражада тезлаштиради. Шу мақсадда “Апартак” очиқ конига ўша пайтгача “Ангрен” конида танлаб кўмир қазиб олиш учун ишлаб чиқарилган Ҳитачи ЭХ-1200 дизел экскаваторини топширишга қарор қилинди. Ушбу кон техникаси кўмир таркибидаги аралашмалардан ажратади ва бошқа барча тоғ-кон ускуналари эришиб бўлмайдиган нозик танлаш (селекция) ишларини бажаради.

Кўмир сифатини ошириш учун қўшимча ускуналар, яъни саралаш мажмуаси ишга туширилди, унинг вазифаларига кўмир маҳсулотларини танлаш ва саралаш киради. Ҳудуддаги иссиқлик электр станцияларида асосан нозик кўмир ишлатилади, чунки у яхши ёнади ва ёниш пайтида энг кўп иссиқлик чиқаради. Каттароқ фракциядаги кўмир бошқа истеъмолчиларга, биринчи навбатда аҳолига кетади.

Узунлиги бир томонга 2 километрдан 4 километргача бўлган технологик тупроқ йўллари тартибга келтирилиб, йўл қопламаси ва айрилар кенгайтирилиб, қияликлари мустаҳкамланмоқда. Тоғ жинсларини олиб ташлаш жараёнида олинган шағал-қум аралашмаси окн ҳавзаси ичидаги йўлларни таъмирлаш учун ишлатилади.

– “Ангрен” ва “Апартак” очиқ конларининг тўлақонли фаолиятига келсак, шуни айтаманки, биз, кончилар учун ишлаб чиқариш қувватларини ошириш, замонавий техника ва механизмлар харид қилиш, трактор ва бульдозерлар паркини янгилаш муҳим аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш жараёнидаги ҳар қандай янги нарса, албатта, мамнуният билан қабул қилинади. 2021-2025 йилларга мўлжалланган концепция ишлаб чиқилди. Унга кўра, “Ангрен” ва “Апартак” очиқ конларида кўмир қазиб олиш ҳажмини 2025 йилга бориб 8 миллион тоннага етказилади, дейди  сўзида давом этиб Эржан Абдикашев.

Кўмирдан ташқари каолин ҳам очиқ конларда қазиб олинади, ушбу хомашёга  истеъмолчилар орасида талаб юқори. Улар оқ, кулранг ва қизғиш рангларда бўлади.

***

“Мени кечир, она Ер!” Кончи-машинистлар тоғ-кон экскаваторларининг темир корпусларига кўпинча шундай ёзиб қўйишади. Бу тасодифий эмас: кончилик эса ақл бовар қилмайдиган куч ва катта шахсий масъулият талаб қиладиган касбдир.

Диана АНДРЕЕВА