Shaxta usulida ko‘mir qazib olish koni va konchilar

"Глобус" журнали 18 март 2024 Қазиш ва қата ишлаш

Hozirgi kunda “O‘zbekko‘mir” aksiyadorlik jamiyati tarkibida 11 ta korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning ko‘pchiligi o‘nlab yillar davomida mavjud bo‘lib, 40-50-yillarda vujudga kelgan,  boshqalari esa 90-yillarda, bozor islohotlarining o‘tish bosqichida paydo bo‘lgan.

Aksiyadorlik jamiyati tuzilmasi doimiy ravishda takomillashtirilmoqda, ayrim filiallar bir-biri bilan birlashmoqda. Mahalliy qo‘ng‘ir ko‘mir sanoatining muhim korxonalari “Angren ko‘mir koni”, “Shaxta usulida ko‘mir qazib olish koni”, “Temir yo‘l transporti”, “Energetika va telekommunikatsiya tarmoqlari” filiallari jamiyatning asosiy korxonalaridir. Bu korxonalar korxonalari uzoq 40-yillarda paydo bo‘lgan. Ulardan ikkitasi ko‘mir qazib oladi, qolganlari yordamchi korxonalardir.

Xalq tilida “9-shaxta” deb yuritiladigan “Shaxta usulida ko‘mir qazib olish konining ham o‘z tarixi bor.

Ohangaron vodiysida ishga tushirilgan birinchi kon 1940 yilda tashkil etilgan. Angren konchilari 50 metr chuqurlikdagi asosiy ko‘mir qatlamini o‘zlashtirishga kirishdilar. 1942-yil yanvar oyida 1-shaxtada birinchi ko‘mir qazib olindi. Xuddi shu yili 8-shaxta qurilishi boshlandi. 2-shaxta o‘z faoliyatini to‘xtatdi, 1949-yilda 3-shaxta, 1950-yilda esa birinchi va sakkizinchi shaxtalar ishlab chiqarishni tugatdi. Noqulay gidrogeologik sharoitlar bilan bog‘liq doimiy qiyinchiliklar tufayli ular foydasiz deb yopildi. 1951-yil boshida mavjud 9-sonli shaxta bilan birlashtirilgan 2-bis shaxtasi bundan mustasno edi.

Ayni paytda “9-shaxta” Angren qo‘ng‘ir ko‘mirini yopiq usulda qazib olish bilan shug‘ullanuvchi yagona korxona hisoblanadi. Ushbu kon 1948-yilda Angren ochiq koni bilan bir vaqtda foydalanishga topshirilgan.

Ishga tushirilgan yili konning qazib olish quvvati 47,5 ming tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 1949-yilda konchilar deyarli 130 ming tonna ko‘mir qazib olishgan. 1951-yilda 9- va 2-bis shaxtalari birlashgandan so‘ng ishlab chiqarish quvvati yiliga 500 ming tonna ko‘mirga ko‘tarildi. O‘rtacha kunlik ishlab chiqarish bo‘yicha 9-shaxta sobiq Ittifoqning 72 ta yirik ko‘mir konlari qatoriga kirdi.

 1955-yilda konning sanoat maydonida yangi ko‘mir ombori qurilib, unga temir yo‘l tarmog‘i tortildi. Xuddi shu davrda kon ichidagi transportni rekonstruksiya qilish ham amalga oshirildi. Natijada ishlab chiqarish quvvati 455 ming tonnagacha oshdi.1958-yilda 9-shaxta O‘rta Osiyodagi shu kabi korxonalar ichida quvvati bo‘yicha ham, mehnat unumdorligi bo‘yicha ham eng daromadli bo‘ldi.

Konning birinchi rekonstruksiyasi 1959-yilda ishlab chiqarishni to‘xtatmasdan boshlangan. Loyiha quvvati yiliga 700-800 ming tonna ko‘mirga oshirildi. Qayta qurish davrida, 1965-yilgacha konda yer osti transportining eng tejamkor va samarali turi – elektr lentali konveyer o‘rnatildi. Barcha sirt konveyer liniyalari masofadan boshqarishga o‘tkazildi.

1979-yilda 1-sonli shaxtani qazish va uning sanoat maydonchasida shamollatish moslamasini qurish tugallandi. Keyingi yillarda o‘zlashtirish ishlarida ko‘mir va toshlarni yuklash darajasi 90% gacha oshirildi.

– Korxonada oylik ishlab chiqarish va jo‘natish ko‘rsatkichlari qoniqarli bo‘lib, o‘rtacha oyiga 4 ming tonnadan ortiq ko‘mir qazib, yetkazib beramiz, – deydi shaxta bosh muhandisi Jamol Alimqulov. – Koronavirus epidemiyasi va u bilan bog‘liq qiyinchiliklarning eng faol davri – 2020-yilda ko‘mir qazib olish ko‘rsatkichi 63 905 tonnani, yuklab jo‘natish 52 996 tonnani, mos ravishda 63 193 tonnani va 63 406 tonnani tashkil etdi – bu ko‘mir qazib olish va jo‘natish bo‘yicha 20211 ko‘rsatkichdir. 2022-yil uchun ko‘rsatkichlar mos ravishda 62 193 va 62 009 tonnani tashkil etadi, 2023-yilda ishlab chiqarish sur’ati biroz pasaydi  – mos ravishda 57 526 va 57 596 tonnani tashkil etdi. Gap shundaki, konda faqat bitta faol 3-kon uchastkasi mavjud. Boshqa shunga o‘xshash uchastkalar ko‘mir zaxiralari tugagani va konchilar uchun xavfli mehnat sharoitlari tufayli yopilgan.

Shaxtaning maksimal chuqurligi deyarli 125 metr. Aslini olganda, undan konchilar turli tog‘ jinslari aralashmalarisiz deyarli sof qo‘ng‘ir ko‘mir qazib olishadi. Bu belgidan pastroq ko‘mir yo‘q. Ammo eski konni yanada sanoatlashtirish istiqbollari mavjud. Ayni paytda ishchilar uzoq muddat ishlamay qolgandan keyin bu yil ko‘mir qazib olishi kerak bo‘lgan yana bir 6-kon uchastkasiga xizmat ko‘rsatish bilan band.

2012-yilda sodir bo‘lgan kuchli yong‘in tufayli 6-sonli uchastka uzoq vaqt davomida ishdan chiqqan edi. Biroq, bu hudud qiziqarli, istiqbolli va bu erda juda ko‘p ko‘mir bor – prognozlarga ko‘ra, 50 ming tonnadan ortiq. Masala uni qazib olishda qolgan. Lekin avval bunga tayyorgarlik ko‘rishingiz kerak.

Konchilarning boshi va oyoqlari ostida yer yuzasi joylashgan. To‘g‘ri, ularga yomg‘ir va qor tahdid solmaydi, lekin ular yer ostida ishlaydi va bu erda ham o‘zlarining “ob-havo” sharoitlari mavjud. “Kim qattiq mehnat qilsa, yaxshi pul topadi!” – deydi konchilar.

Konning eng xavfli uchastkasi burg‘ulash va portlatish qismidir. Portlatish ustasi – shaxtada portlatish ishlarini bajaruvchi ishchi. Gap shundaki, portlash tosh va ko‘mir qatlamlarini ajratishning eng radikal usuli hisoblanadi. Ammo bu katta xavf bilan bog‘liq va u ishlaydigan odamlarning hayoti bevosita portlovchining malakasiga bog‘liq. Tunnelchi ochiq usulda qazib olish bilan bog‘liq bo‘lgan sohalarda, shuningdek, turli xil yer osti inshootlarini qurishda to‘liq qazish ishlarini bajaradi.

Shuning uchun, portlatuvchilar har doim konchilardan oldinda. Portlovchi moddalar dorixonadagi kabi dozalarda o‘lchanadi. Uni qazib olishda ishlatmasdan qilishning iloji yo‘q, aks holda konchilar, xuddi ertakdagi gnomlar kabi, yillar davomida qazishlariga to‘g‘ri keladi. Portlatuvchi xato qilmasligi kerak. Eng kichik xato odamlarning o‘limiga olib keladi. Shuning uchun har bir smena o‘zgarishidan oldin ishchilarga xavfsizlik bo‘yicha batafsil ko‘rsatmalar beriladi.

Favqulodda vazmin, intizomli va jamoada ishlash tuyg‘usiga ega, qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan odamgina konchi bo‘la oladi. Yer ostida ishlayotgan odamlarda o‘zlarining yoki o‘rtoqlarining hayoti uchun qo‘rquv hissi yo‘q deb aytish mumkin emas. Biz yashayotgan hudud seysmik jihatdan faol va yer ostidagi silkinishlar yer yuzasiga qaraganda ancha kuchliroq seziladi. Bundan tashqari, ko‘mir konlarida yong‘inlar tez-tez sodir bo‘ladi. Va buning hammasi yonib ketish odatiga ega bo‘lgan ko‘mir tufayli issiqlik va inson salomatligi uchun xavfli uglevodorod birikmalari, shuningdek, metan kabi portlovchi moddalardir. Bu yerda hazilga vaqt yo‘q!

“Globus” jurnali, 2024 yil mart oyi sonidan olindi
https://www.vnedra.ru/glavnaya-tema/na-shturme-podzemnyh-bastionov-24307/