O‘zbekiston o‘zining geografik joylashuvi tufayli ko‘plab foydali qazilmalar zaxirasiga ega. Biroq, yer osti boyliklarini xavfsiz va samarali o‘zlashtirish uchun mutlaqo yangi yondashuvlar, innovatsion yechimlar talab etiladi. Foydali qazilmalarni sanoat miqyosida qazib chiqarish – bu chuqur bilim, haqiqiy professionallik va yuksak insonparvar mas’uliyat talab qiladigan alohida sohadir.

Mamlakatimizda ko‘mir sanoatini yanada rivojlantirish, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish va barqaror saqlashga qaratilgan investitsiya loyihalari ko‘rib chiqilmoqda. “O‘zbekko‘mir” aksiyadorlik jamiyatida ko‘mir qazib olishni yil sayin ko‘paytira borish rejalashtirmoqda. Hududdagi asosiy yoqilg‘i iste’molchisi sanalgan Angren IESda 130–150 MVt quvvatga ega yangi energoblok qurilishi ko‘zda tutilgan. Ushbu stansiyada yuqori kulli ko‘mirni uzluksiz yoqish uchun mo‘ljallangan. Shuningdek, Qurama tog‘larida joylashgan Nishbosh qishlog‘i yaqinidagi istiqbolli ko‘mir konida yer osti usulida qazib olish ishlarini boshlashga tayyorgarlik ko‘rilmoqda.

Ko‘mir qazib olishda kon texnikalari, ayniqsa ekskavatorlar muhim o‘rin tutadi. Ekskavatorlar – konchilik va qurilish sohalarida inqilobiy ixtiro bo‘lib, ilk oddiy yer kavlagich mashinalaridan tortib, hozirgi zamonaviy karer gigantlarigacha uzoq rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Kon yuzasini ochish va ko‘mir qazib olish ishlarining asosiy uchastkalardagi eng ommaviy kasb – bu ekskavator mashinisti hisoblanadi. Hozirgi kunda “Angren” konida  Yaponiyada ishlab chiqilgan ikkita “Xitachi” rusumli ekskavator yig‘ilib, sozlash ishlaridan so‘ng ishlab chiqarish jarayoniga jalb etiladi.

Temir yo‘l xo‘jaligini rekonstruksiya qilish loyihasi ishlab chiqilmoqda. Ochiq kon hududida ichki va tashqi tuproq to‘kindilari mavjud. Ichki to‘kindilar – ko‘mir qazib olingan joydan qolgan yerlar, tashqi to‘kindilar esa asosan kon ustki qatlamlaridan ko‘chirib olingan tog‘ jinslari to‘kiladigan hududlardir. Biz oldiga qo‘ygan vazifalardan biri – to‘kindilar hajmini oshirish. Bunda yer yetishmasligi muammosini hal qilish maqsadida qo‘shimcha temir yo‘llar qurish va yuk tashuvchi texnikalarni modernizatsiya qilish rejalashtirilmoqda.

Kondagi konveyer transport tizimi (TSPT) – ya’ni siklik-oqim texnologiyasi deb nomlanadi. Bu eng tezkor transport tizimi hisoblanib, tog‘ jinslari va foydali qazilmalarni qisqa vaqt ichida tegishli manzilga – omborlar va to‘kindilarga yetkazish imkonini beradi. Bu tizimdagi eng “nozik” nuqta – lenta konveyerlarining rolik tizimidir. Ular tez-tez ta’mir talab qiladi.

Ekskavatorlarda qazib olingan ko‘mir avtosamosvallarda ichki omborlarga olib kelinadi va bu yerda fraksiyalarga ajratilib, so‘ng vagonlarga yuklanadi. Lokomotivlar bir necha vagonlardan iborat holda tepalikdan pastga, ya’ni konga tushadi, ko‘mir yuklangandan so‘ng qayta yuqoridagi stansiyaga qaytib chiqadi. Bu yerda harakat, ekspluatatsiya, tortish  xizmati va boshqa bo‘limlar faoliyat yuritadi. Ular qatorida lokomotiv mashinistlari va yordamchilari, navbatchi dispetcherlar, signal o‘tkazuvchilar, poyezd tuzuvchilar, greyferli kran mashinistlari ishlaydi. Sifat nazorati xizmati (OTK) esa har bir ko‘mir partiyasidan namuna olib, sertifikatlashtirish ishlarini amalga oshiradi. “Ko‘mir yig‘ish” punktida bir necha vagondan iborat kichik guruhlar birlashtirilib, 20, 40, hatto 60 vagonli katta poyezd tarkiblari tuziladi va ular ko‘mirni respublikamizning turli nuqtalaridagi iste’molchilarga yuboriladi.   

So‘nggi uch yil mobaynida “O‘zbekko‘mir” AJ tomonidan texnika xarid qilish rejasiga asosan xorijiy ishlab chiqaruvchilarning maxsus transport va yer kavlagich texnikasi – ekskavatorlar, karer samosvallari, avtogreyderlar, buldozerlar, yuklagichlar xarid qilindi.

Jamiyat tarkibidagi “Angren” va “Apartak” ochiq konlari “BelAZ” va “Komatsu” kabi og‘ir yuk tashuvchi samosvallar parki bilan to‘liq ta’minlangan.  Har bir shunday yuk mashinasi ekipaji 4 kishidan iborat bo‘ladi. Ular ekskavatordan to‘kindilarga, to‘kindidan yana ekskavatorga, qazilma manbasidan – ko‘mir omboriga va orqaga yo‘lni bir necha bor bosib o‘tadi. Ba’zida bir smena davomida 100 kilometrdan ziyod masofa bosib o‘tiladi. Ishchilar navbatma-navbat ishlaydi. Kunlik ishlar avtomobilni ko‘zdan kechirish, texnik holatini, g‘ildiraklarini, elektr uskunalarini tekshirishdan boshlanadi.

Ta’mir bazasi uchun ehtiyot qismlar yetishmasligi kabi qiyinchiliklar mavjud, ammo Jamiyatimiz tarkibidagi Tog‘-kon uskunalarini sozlash zavodi  mehnat jamoasi ta’mirlash, sozlash ishlarini muvaffaqiyatli bajaradi, ehtiyot qismlar ishlab chiqaradi. Bu yerda tayyorlanayotgan mahsulotlar nomenklaturasi juda keng, ular orasida birinchi o‘rinda – kovsh tishlari turadi. Ushbu qism karer ekskavatorlarida eng tez eskiradigan qism hisoblanadi. Ayrim texnikalar xorijdan olib kelinadi, biroq ehtiyot qismlarning asosiy qismi ushbu zavodda ishlab chiqarilib, ko‘mir sanoati tarmoqlariga yetkazib beriladi – bu arzonroq va samaraliroq yechim hisoblanadi.

Shubhasiz, innovatsion texnologiyalar konchilik sohasini olg‘a surmoqda. Biroq, ko‘mir qazib olish jarayonida hali-hamon ko‘plab inson omili – qo‘l mehnatiga ehtiyoj bor. Bu sohada kadrlar juda sekin yetiladi. Hatto oddiy ishchidan malakali mutaxassis tayyorlash uchun kamida besh yil vaqt sarflanadi.

Robert YENIKEEV,
“O‘zbekko‘mir” AJ texnik bo‘limi boshlig‘i