Асрлар давомида кўмир бутун дунё бўйлаб саноат инқилобининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб келган. “Яшил” технологияларга ва қайта тикланувчи энергия манбаларига ўтиш ҳақидаги чақириқларга қарамай, жаҳон тараққиётида кўмирнинг ўрни ва аҳамияти ҳали ҳам катта. Дарҳақиқат, кўмир ёқилғиси ишлаб чиқариш бошқа энергия ишлаб чиқариш турларига нисбатан глобал энергия аралашмасида устунлик қилади. Бинобарин, кейинги ўн йилликларда, шубҳасиз, ушбу ёқилғи ўз позицияларидан воз кечмоқчи эмас.

“Ўзбеккўмир” АЖ бош директори Владимир Владимирович КУЗНЕЦОВ “Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси” журнали мухбирига берган интервьюсида кўмир нима учун фойдали ва хавфсиз энергия манбаларидан бири бўлиб қолаётгани ҳақида сўз юритди.

‒ Владимир Владимирович, компания ҳақида, Ангрен, Апартак конлари ва бошқа филиалларингиз фаолияти ҳақида қисқача гапириб берсангиз.

‒ Ўзбекистон кўмир саноати 74 йиллик тарихга эга – 1948 йилдан бошлаб Ўрта Осиёдаги энг йирик Ангрен кони ишга туширила бошланди. “Ўзбеккўмир” АЖ бугунги кунда 11 та филиални ўз ичига олади. Ўзбекистонда қазиб олинаётган кўмирнинг 85 фоизини етказиб берувчи, шунингдек каолин ва бошқа фойдали қазилмалар олинадиган  “Ангрен”, “Апартак” кони ҳамда шахта усулида ишлайдиган кўмир кони, кўмир, каолин ва бошқа фойдали қазилмалар ҳам қазиб олинадиган кон асосий корхоналаримиз ҳисобланади.

Мамлакатимизнинг минерал-хом ашё базасини яратиш ва тизимли равишда кўпайтириш борасидаги тинимсиз меҳнатимизга йирик ишлаб чиқариш қувватлари, 6 минг 200 нафарга яқин ишчи-ходимлар кўмак бермоқда. Ҳозир йилига 4 миллион тоннадан ортиқ кўмир қазиб олинмоқда. Ёқилғининг асосий истеъмолчиси электр энергетикаси бўлиб, истеъмолнинг 85% дан ортиғини ташкил этади ‒ бу ҳудудимиздаги иккита йирик иссиқлик станциясидир. Қаттиқ ёқилғига бўлган талаб саноат, ижтимоий-коммунал, таълим, аҳоли истеъмолчилари томонидан ҳам шакллантирилади. Бюджет ташиклотлари ва аҳоли истеъмолчиларига кўмир маҳсулотларини етказиб бериш “Кўмир таъмин” МЧЖга қарашли 101 ҳудудий кўмир омбори орқали амалга оширилмоқда.

Мамлакат раҳбарияти 2025 йилгача йиллик кўмир қазиб олишни 8 миллион тоннага етказиш вазифасини қўйди. Ҳозир биз ушбу мақсадни амалга ошириш учун лойиҳанинг иккита вариантини ишлаб чиқдик, улар ҳукумат томонидан кўриб чиқилмоқда.

Биз кўмирдан ташқари у билан боғлиқ фойдали қазилмаларни ҳам қазамиз. Масалан, каолин конлари ‒ ранг-баранг, бирламчи ва иккиламчи каолинлар, улар қурилишда фаянс, идиш-товоқ ишлаб чиқариш учун ишлатилади. “Ангрен” конида каолинлардан ташқари саноатнинг турли тармоқларида ҳам қўлланилиши мумкин бўлган бир қанча бошқа тоғ жинслари: оҳактошлар, колбалар, кварс қумлари, қумлоқлар мавжуд. Оҳактошлар альюмин ва қурилиш оҳакларини ишлаб чиқариш учун, 500-600 маркали портленд цементини ишлаб чиқариш учун жавоб беради. Цемент тайёрлаш учун фаол минерал қўшимчалар сифатида қизиқиш уйғотадиган қолип қутилари ресурслари “Ангрен” кўмир конида 12 миллион куб метрдан ортиқ деб баҳоланган. Кондаги заҳиралари қарийб 113 миллион тонна бўлган боғланган фойдали қазилмалардан ғишт ишлаб чиқаришда озғин қўшимча сифатида ва қолип хом ашёси сифатида газсиликат маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун фойдаланиш мумкин.

“Ўзбеккўмир” АЖ, “ЎзНИИКкимлойиҳа” ва Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ботаника институти мутахассислари томонидан органик минерал ўғитлар олишнинг янги усули ишлаб чиқилди. Ўғитнинг органик қисми сифатида биокомпонентлар билан олдиндан ишлов берилган кўмир қазиб олиш ва кўмирни бойитиш чиқиндилари ишлатилган. Янги ўғитлар нафақат ўсимликлар учун озиқ моддалар манбаи ва тупроқдаги гумус бирикмаларини ва ўсиш стимуляторларини тўлдириш учун субстрат, балки ўсимлик илдиз тизимининг касалликларига қарши курашда самарали воситадир.

‒ 2020-2021 йиллар натижалари қандай? Пандемияга қарамай, қўйилган вазифаларни уддалай олдингизми?

‒ Таъкидлаш жоизки, 2020йилгача компания катта зарар кўрди ва қарз юкини ўз зиммасига олди, сотиб олинган техника, технологиялар учун кредитларни тўлаш, инвестиция ва инновацион лойиҳаларни амалга ошириш зарур эди. Ҳа, қийин бўлди, лекин 2020йилда омон қолдик, режа 3869,3 минг тонна бўлган, бунга 370,6 минг тонна етмади. 2021 йилда эса 4450 минг тонна кўмир қазиб олиш режалаштирилган бўлса, амалда бу кўрсаткич 4781, 2 минг тоннани ташкил этди. Ҳатто Россиядаги тажрибамни ҳисобга олсам ҳам, мен бундай ютуқни кўрмаганман. Бундан ташқари, кўмир қазиб олиш бир хил техника ва технологиялардан фойдаланган ҳолда ягона схема бўйича амалга оширилади.

Кейинги йилларда корхона фойдаси қарийб 20 миллиард сўмга етди. Бунга, биринчи навбатда, ходимларимизнинг яхши мувофиқлаштирилган иши ёрдам берди ‒ ҳамма қўл қовуштириб ўтирмасдан, компанияни сақлаб қолишни мақсад қилган. Бу ерда куну тун ишлаб, ғоя ва таклифларни илгари сурдик. Ва энди ишонч билан айтишимиз мумкинки, биз бир қатор муаммоларни ҳал қила олдик. Шунингдек, меҳнат унумдорлиги 30 фоизга ошиб, 2020йилда 14 миллиард сўмни ташкил этган иш ҳақи фонди бугунги кунда 24 миллиард сўмдан ошиб кетди.

Қолаверса, мамлакат ҳукумати билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган “йўл харитаси”га кўра, Қозоғистон компанияси ортиқча юк операциялари бўйича аутсорсинг шартномасида иштирок этган. Бу корхона натижаларини ҳисоблашда тахминан 60 миллион куб метр ишлаб чиқариш ҳажмида кечикиш аниқланганлиги сабабли амалга оширилди. Ҳозир мавжуд қувватлар билан ушбу кон майдонини тартибга келтирмоқдамиз.

‒ Корхоналарингизда ишлаб чиқариш ва сармоявий лойиҳаларга келсак, жорий йилда қандай ишлар режалаштирилган ва энг муҳими, бу кўмир қазиб олиш даражасига қандай таъсир қилади?

‒ Айни пайтда кўмир саноатини устувор ривожлантириш доирасида “Ўзбеккўмир” акциядорлик жамиятининг бир қатор асосий вазифалари белгилаб берилган.

Инқироз шароитидаги фаолият тактикасини ишлаб чиққан “Ўзбеккўмир” акциядорлик жамияти келгусида ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсишини таъминлаш, соҳанинг иқтисодий самарадорлигини ошириш, шу орқали ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини яхшилаш имконини берадиган техник қайта жиҳозлаш ва модернизация қилиш лойиҳаларини, инвестиция лойиҳаларини муваффақиятли амалга оширишда давом этмоқда. Ҳозир кенг кўламли модернизация ишлари олиб борилмоқда – янги техника, замонавий карьер ва транспорт ускуналари харид қилинмоқда.

Сўнгги пайтларда истеъмолчиларга етказиб берилаётган кўмир сифати кескин яхшиланди. Сифатни яхшилаш ва кул таркибини камайтириш мақсадида корхонада лойиҳалаштирилган ва йиғилган бешта қўлда тоғ жинсларидан намуна олиш ускунаси ўрнатилиб, ишга туширилди. Ва кўмирни кўмирни вагонларга тўғридан-тўғри юздан юклаш учун темир йўлни узайтиришга қарор қилинди. Корхона ҳар куни 12 минг тоннадан ортиқ икки фракцияли кўмирни электр станциялари ИЕС ва истеъмолчилар учун жўнатади – майдалари иссиқлик ва электр стансияларига, йирик кўмирлар – аҳолига етказиб берилади.

‒ Маҳсулот етказиб бериш географияси қандай?

‒ Бизда қазиб олинадиган барча кўмир фақат Ўзбекистон эҳтиёжлари учун кетади, лекин биз ташқи бозорни ҳам кўриб чиқяпмиз. Бу ‒ Россия, Украина ва дунёдаги мавжуд вазият билан боғлиқ ҳолда айниқса муҳим.  Бизга кўмиримизнинг хусусиятлари ҳақида сўровлар билан мурожаат қилишади. Бундан ташқари, айтганимдек, бизда йўлакай фойдали қазилмалар мавжуд. Айни пайтда биз уларни хорижга етказиб бериш масаласини муҳокама қилмоқдамиз, музокаралар олиб борилмоқда, жавоб кутмоқдамиз, бундан ташқари, логистикани ҳам ишлаб чиқиш керак.

2021 йилда Афғонистонга инсонпарварлик ёрдами сифатида кўмир жўнатилди.

‒ Жорий йилнинг 25 январи Ўзбекистон электр таъминотида катта узилишлар юз берди. Вақтинчалик энергия танқислигини бартараф этиш учун компания қандай чоралар кўриши керак эди? “Ўзбеккўмир” акциядорлик жамияти бундай ўчиришларга қай даражада тайёр?

‒ Албатта, бу ерда ҳаммамиз бирлашганмиз: корхоналар ҳам, шаҳар ҳам, маъмурият ҳам. Қийин бўлди, корхона бирпасда тўхтади, аммо фавқулодда вазият бартараф этилгач, тезда кўмир етказиб бериш йўлга қўйилди. Ҳамма нарса бир кун ичида ҳал қилинди, лекин, албатта, улар энг ёмонини кутишган. Бу бошқа такрорланмаслигини истардим, чунки бу конлардаги одамлар учун хавфсизлик муаммосини келтириб чиқаради.

‒ “Яшил” иқтисодиёт йўналиши кўмир энергетика соҳасида энг тоза маҳсулот эмас деган фикрни шакллантирди. Келажакдаги “тоза энергия”да кўмирга жой бўладими?

‒ Менимча, узоқ йиллар давомида кўмирни тўлиқ алмаштириб бўлмайди.Яқинда “яшил” энергия муваффақиятсизликка учраганида содир бўлган фактларни ўзингиз биласиз. Қайта тикланадиган энергия манбаларини жиҳозлаш анча қиммат, масалан, қуёш панеллари катта майдонларни талаб қилади ва агар шамол бўлмаса, шамол тегирмонлари ишламайди. Замонавий технологиялар кўмир қазиб олиш ва ташишни экологик хавфсиз қилиш имконини беради.

‒ Кўмир ишлаб чиқариш таннархи қайта тикланадиган энергиядан қай даражада арзонроқ эканлиги ҳақида ҳисоб-китоблар борми?

‒ Ростини айтсам, биз бундай ҳисоб-китобларни амалга оширмаганмиз. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, ҳозирда кўмир дунёдаги энг арзон ёқилғи ҳисобланади. Иқтисодиётни яшил энергияга тўлиқ ўтказиш учун ўнлаб йиллар керак бўлади. Шу сабабли, кўмир саноатининг келажаги жуда башоратли: менимча, у 20-25 йилдан кейин ҳа унга талаб бўлади.

‒ Кўмир саноатининг тикланиши кўмирни қайта ишлаш, тозалаш ва ундан фойдаланиш бўйича янги технологияларни жорий этиш орқали амалга ошиши мумкинлигини таъкидладингиз. Сизнингча, соҳани янада ривожлантириш учун илмий ва кадрлар салоҳияти етарлими?

‒ Бугун биз замонавий ва яқин атроф-муҳит ва иқтисодий муаммоларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш фалсафамизни тубдан ўзгартирмоқдамиз, инвестицияларни илмий тадқиқотларга ва кўмирдан энергия ва юқори қўшимча қийматга эга тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг истиқболли технологияларига йўналтирмоқдамиз. Бунинг учун жамоамиз етарли тажрибага эга. Шу боис “Ўзбеккўмир” акциядорлик жамияти ходимлари соҳани модернизация қилиш, техник ва технологик модернизация қилиш, ўз навбатида, Ўзбекистоннинг иқтисодий-ижтимоий ривожланишига муносиб ҳисса қўшиш йўлида йўлга қўйилган.

‒ Қизиқарли суҳбатингиз учун раҳмат.

“Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси” журналининг 2022-йил октябр ойидаги 3-сони.