— Oʻzbekistonda qancha koʻmir zaxirasi mavjud?

—Odamlar koʻmir xarid qilayotganda koʻproq nimalarga eʼtibor berishlari kerak?

— Koʻmir qazib olish tabiat yoki atrof-muhitga zarar yetkazmaydimi? 

— Koʻmirning oʻrnini bosuvchi yana qanday qazilmalar bor?

OʻzA muxbiri shu kabi savollarga “Oʻzbekkoʻmir” aksiyadorlik jamiyati matbuot kotibi Neʼmat Dushayevdan javob oldi.

— Bu yil kuz-qish mavsumida aholiga qancha koʻmir yetkazib berish nazarda tutilgan? Reja qanday bajarilmoqda? 

— Oʻzbekiston koʻmir sanoati respublika yonilgʻi-energetika majmuining ajralmas va muhim tarkibiy qismi sanaladi. Bugungi kunda respublikamizda koʻmir ikki joyda ‒ Surxondaryo viloyatining Shargʻun konidan (toshkoʻmir) va Toshkent viloyatining Angren koʻmir havzasidan  qazib olinadi. 

Oʻzbekistonda umumiy hisobda 1,9 milliard tonna koʻmir zaxirasi bor. Qazib olish hajmi esa yiliga oʻrtacha 5,0-5,5 million tonnani tashkil etadi.  “Oʻzbekkoʻmir” AJ Oʻzbekistondagi koʻmir qazib oluvchi va yetkazib beruvchi yirik va yetakchi korxonadir. 

“Angren” koʻmir havzasi bazasida faoliyat yuritib kelayotgan “Oʻzbekkoʻmir” AJ mahsulotining asosiy isteʼmolchilari “Angren” IES va “Yangi Angren” IES, byudjet tashkilotlari hamda aholi, shuningdek, qisman xususiy sektorlar hisoblanadi.

Jamiyat tomonidan 2022 yil yakuni bilan 5 073,9 ming tonna koʻmir qazib olindi va reja (4 ming 800 tonna) 105,7 foizga bajarildi. Bu 2021 yildagiga nisbatan 274 ming tonnaga koʻp demakdir. 

Aholi va byudjet tashkilotlariga qattiq yoqilgʻi “Koʻmir taʼminot” MCHJning respublika hududiy omborlari orqali tarqatiladi. 

Rejaga koʻra, 2023/2024 yillar kuz-qish mavsumi uchun aholi va byudjet tashkilotlariga jami 1 682,6 ming tonna mahalliy koʻmir yetkazib berish rejalashtirilgan. Shundan 1 190,8 ming tonnasi aholiga, 491,8 ming tonnasi byudjet tashkilotlariga moʻljallangan.

Joriy yilning 11 sentyabr holatiga aholi uchun 398,3 ming tonna yoki rejaga nisbatan 115,2 foiz mahsulot tarqatildi. Byudjet tashkilotlari uchun ortib yuborilgan mahsulot 397,7 ming tonnani tashkil etdi va rejaga nisbatan 80,9 foiz mahsulot yetkazib berildi. 

— Koʻmir qazib olish oson ish emas. Buning uchun texnikalar yetarlimi? Mavjudlarining yaroqliligi qanday?

— Yuqorida keltirilgan raqamlarda “Oʻzbekkoʻmir” AJda hukumat tomonidan qoʻyilgan rejalar ortigʻi bilan bajarilayotgani, koʻmir qazib olish va yetkazib berish hajmlari yil sayin ortib borayotganini kuzatish mumkin. Biroq kon ustini ochish ishlarida qoloqlik saqlanib qolmoqda. Oʻtgan sakkiz oyda 15,1 million kub metr hajmda tuproq ishlari bajarildi va bu rejaga nisbatan 93 foizni tashkil etdi. Temiryoʻl transportida kon ochish 98,5 foizga, avtotransportda kon ochish 90,9 foizga teng boʻldi. Sababi, koʻmirga talab yil sayin oshayotgani holda, Angren konlarining quvvati cheklangan, boz ustiga kon texnikalari maʼnan eskirgan. 

Konlarni zamonaviy kon texnikalari bilan jihozlash taqozo etiladi. Shu nuqtai nazardan hukumat gʻamhoʻrligi bilan “Oʻzbekkoʻmir” AJga 77,1 million dollarlik imtiyozli kredit ajratilayotgani ayni muddao boʻldi. Ayni kunlarda jamiyatga yangi va zamonaviy kon texnikalari xarid qilinmoqda. Ularning dastlabkilari yetib keldi. 

— Odamlar koʻmir xarid qilayotganda koʻproq nimalarga eʼtibor berishlari kerak? Yaʼni, oddiy xalq koʻmirning sifatini qanday aniqlashi mumkin?

‒ Qiziqarli savol. Darhaqiqat, isteʼmolchi mahsulotni uning sifati va narxiga qarab xarid qilish huquqiga ega. Yashirishning hojati yoʻq, “Oʻzbekkoʻmir” AJ tomonidan yetkazib berilayotgan mahalliy koʻmirning sifati haqida baʼzan asossiz eʼtirozlar eshitib qolamiz. Bu eʼtirozlar koʻproq yoqilgʻining sifat koʻrsatkichlari haqida yetarlicha bilmasligimizdan kelib chiqmoqda.

Yuqorida aytib oʻtganimizdek, Oʻzbekistonda ikki xil koʻmir qazib olinadi va ishlatiladi, yaʼni toshkoʻmir va qoʻngʻir koʻmir. Shargʻunning tosh koʻmiri yuqori issiqlik beradi va shu boisdan koʻproq gʻisht, sement zavodlari va issiqxonalar  uchun moʻljallangan.

Angren koni koʻmirining issiqligi kamroq va ana shu kamroqligi jihatidan ham maishiy maqsadlarda ishlatishga qulayligi bilan ajralib turadi.

Eslatib oʻtmoqchimizki, koʻmirning sifati mahsulotning oʻlchamlari bilan belgilanmaydi. Ayrim isteʼmolchilar yoqilgʻining tashqi koʻrinishi (yirik yo maydaligi)ga qarab baho beradi va xato qiladi. Aslida koʻmirning sifati deganda uning fraksiyasidan tashqari yonuvchanligi, kulchanligi, namligi ham eʼtiborga olinishi kerak.

Aholi isteʼmolchilariga moʻljallangan mahalliy koʻmirning sifat koʻrsatkichlari quyidagicha: markasi ‒ 2BZR, boʻlaklar oʻlchami ‒ 25-500* mm, boʻlaklar undan katta boʻlishiga ruxsat etiladi. Namligi ‒ 45 foizgacha, kulchanligi ‒ 17 foizgacha boʻlishi shart. Yoqilgʻining ishchi holatida pastki yonish holati 3200 k/k. Tarkibida 25mm dan ziyod oʻlchamdagi mineral aralashmalari boʻlgan boʻlaklar 3 foizgacha maydalar miqdori 20 foizdan oshmasligi kerak.

Angren koʻmir konidan yuklangan yoqilgʻi koʻmir jamlanmasiga yetkazilgach, u yerda laboratoriyadan oʻtkaziladi. Har bir vagondagi mahsulotga sifat guvohnomasi beriladi. Xaridor koʻmirni oʻz hududidagi omborlardan sotib olayotgan chogʻida oʻsha sifat guvohnomasini talab qilish huquqiga ega.

Qish mavsumi uchun xarid qilingan koʻmir yoqilgʻisini saqlashning ham  tartiblari mavjud. Har qanday koʻmir ham ochiq havoda qolsa, kun sayin oʻz xususiyatlarini yoʻqota boshlaydi va taxminan 20 kundan keyin kukun holatiga kelishi mumkin. Qattiq yoqilgʻining sifati buzilmasligi uchun uni maxsus omborlarda, ustini yopib saqlash tavsiya etiladi. 

— Koʻmirga boʻlgan ehtiyoj yil sayin oshayotganini qanday izohlaysiz?

‒ Toʻgʻri, koʻmirga talab yil sayin oshib bormoqda. Misollar bilan izohlaydigan boʻlsak, 2021 yilda jami 5 183,0 ming tonna qattiq yoqilgʻi yuklagan boʻlsak, 2022 yilda ushbu koʻrsatkich 5 319,7 ming tonnani tashkil etdi. Joriy yilda bu raqam yanada koʻpaygan. 

Prezident Shavkat Mirziyoyev joriy yilning 11 may kuni energiya taʼminoti masalalariga bagʻishlangan yigʻilishda Oʻzbekistonda koʻmir qazib olishni 1,5 baravarga oshirish boʻyicha vazifalar qoʻydi. Boshqacha aytganda, 2023 yilda koʻmir qazib olish 5,3 million tonnadan 6,5 million tonnagacha oshirilishi koʻzda tutilgan. Koʻmirga boʻlgan talabning oshishi mavjud issiqxonalar, sement va gʻisht zavodlari, bolalar bogʻchalari, maktablar hamda shifoxonalarning issiqlik taʼminotini koʻmir yoqilgʻisiga oʻtkazish qarori bilan ham bogʻliq. 2023 yilda gazni tejash maqsadida 5 ming 407 ta ijtimoiy obʼekt, 1 ming 147 ta issiqxona va 250 ta zavod koʻmirga oʻtkazilishi rejalashtirilgan.

— Respublikamizda bugungi kunda koʻmir konlari soni nechta va ularni qidirib topish bilan kimlar shugʻullanadi? 

‒ Yuqorida aytib oʻtganimizdek, Oʻzbekistonda aniqlangan koʻmir zaxiralari 1,9 milliard tonnani tashkil etadi va bugungi kunda ushbu yoqilgʻini qazib olish Shargʻun va Angren koʻmir konlarida olib borilmoqda. Koʻmirga oʻsib borayotgan talabni qondirish maqsadida 14 ta, shu jumladan Surxondaryodagi toshkoʻmir boʻyicha 5 ta istiqbolli maydonni xususiy sektorga berish, geologiya-qidiruv ishlarini jadallashtirish, Angrenda qazib olinadigan koʻmir sifatini yaxshilash va saralash texnologiyalarini joriy etish boʻyicha vazifalar belgilandi. 

— Koʻmir qazilib aholiga yetib borguncha qanday bosqichlardan oʻtkaziladi? 

‒ Angren koʻmiri asosan ochiq usulda qazib olinadi va isteʼmolchiga yetib borgunicha bir necha bosqichdan oʻtadi. Yaʼni, ustki qatlam (togʻ jinsi) olib tashlanadi va yoqilgʻi kon ekskavatorlarida qazilib, ogʻir yuk tashuvchi 90-130 tonnalik “BelAZ” avtosamosvallarida kon ichki omboriga yetkaziladi. Bu yerda koʻmir saralanib, vagonlarga ortiladi. 

“Oʻzbekkoʻmir” AJ qazib olingan koʻmir mahsulotlarini “Koʻmir taʼminot” MCHJning koʻmir omborlari manziliga yuklab joʻnatishni taʼminlaydi. Bunda jamiyat masʼullari koʻmirni yuklash, joʻnatish, koʻmirning sifati va miqdorlari yuzasidan javobgar hisoblanadilar. “Oʻzbekiston temir yoʻllari” AJning Harbiylashtirilgan qoʻriqlash boshqarmasi koʻmir ortilgan vagonlarni belgilangan stansiyalarga yetib borishiga qadar qoʻriqlashga hamda yuklangan koʻmir miqdoriga javob beradi.

Hududiy koʻmir omborlariga yetkazilgan koʻmirni qabul qilib olish, sifatli saqlash va isteʼmolchiga sotilishiga “Koʻmir taʼminot” MCHJ masʼuldir. 

— Koʻmir qazib olish tabiat yoki atrof-muhitga zarar yetkazmaydimi?

‒ Yoʻq. Korxonamiz ekologik hamda sanitariya-epidemiologik sertifikatga ega. Toʻgʻri, Angren koʻmir havzasi oʻzining 75 yillik tarixi davomida Angren shahri tomon muttasil kengayib bormoqda. Har yili kon ustini ochish jarayonida millionlab tonna togʻ jinsi koʻchirib olinadi va ichki va tashqi agʻdarma (otval)ga olib chiqib toʻkiladi. Qishloq xoʻjaligidan olingan ushbu maydonlarda rejali tarzda rekultivatsiya ishlari amalga oshirilmoqda.

Jamiyat tomonidan “Angren koʻmir koni faoliyati uchun “Atmosfera havosiga tashlamalarning belgilangan meʼyori” (PDV), “Chiqindilarning hosil boʻlishi va joylashtirish meʼyori” (PDO),  “Oqova suv tashlamalarning belgilangan meʼyori” (PDS) loyihalari ishlab chiqilgan va davlat ekologik ekspertizasi xulosalari olingan. Ushbu ishlab chiqilgan ekologik meʼyoriy hujjatlar asosida ekologiya va atrof-muhit muhofazasi sohasida barcha ishlar tashkillashtirilgan bulib, doimiy ravishda monitoring ishlari olib boriladi.

Atmosfera havosiga tashlanadigan tashlamalar, korxona hududida hosil boʻladigan sanoat chiqindilari hamda oqova suv tashlamalari boʻyicha olib boriladigan monitoring hisobotlari umumlashtirilib, har oy oxirida tayyorlangan hisobotlar Oʻzbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi vazirligining Toshkent viloyat boshqarmasiga yuboriladi.

Jamiyat tomonidan koʻmir qazib olish boʻyicha ishchi loyihalar ishlab chiqiladi. Ushbu loyihalar har bir kon boʻyicha maxsus va davriylik xususiyatiga ega boʻlib, ularda koʻmir qazib olish jarayonida koʻtariladigan chang, koʻmir tarkibidan ajralib chiqadigan metan gazi, foydalanilgan yonilgʻi-moylash materiallaridan chiqadigan zaharli gazlar hamda tarqalishi mumkin boʻlgan radiatsiya nurlari xavfini bartaraf qilish yoki kamaytirish oʻz aksini topadi. Ishchi loyihalar boʻyicha ishlab chiqilgan meʼyoriy hujjatlar Ekologiya vazirligiga taqdim etiladi. Ekologiya vazirligi ruxsat berganidan soʻng ishchi loyihalar ishlab chiqarishga tatbiq qilinadi.

— Koʻmirning oʻrnini bosuvchi yana qanday qazilmalar bor?

— Elektr energiyasi ishlab chiqarish, xonadonlarni isitish uchun koʻmirning oʻrnini bosuvchi muqobil energiya, bu, shubhasiz qayta tiklanuvchi quyosh, shamol va suv energiyasidir. Ayni vaqtda respublikamiz boʻyicha “Yashil energetika”ga oʻtish boʻyicha keng koʻlamli va tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. 

Koʻmirning oʻrnini tabiiy gaz va neft (mazut) mahsulotlari bosishi mumkin. Koʻmirning oʻrnini oʻtin ham bosadi. Ammo qazilmalar orasida hozircha koʻmirning oʻrnini bosadigani yoʻq. Sababi, Oʻzbekistonda koʻmirning zaxirasi katta va gaz va neftga qaraganda ancha arzon yoqilgʻidir. Biroq har uch qazilma ham yechim emas. Birdan-bir najot ‒ qayta tiklanuvchi energiyadir.

— Aholi yoqilgʻi xarid qilish uchun kimga murojaat qilishi lozim? 

— Respublikamizda gaz yetib bormagan qishloqlar aholisini arzonlashtirilgan mahalliy koʻmir yoqilgʻisi bilan yetarli miqdorda taʼminlash Huqumatning hamon asosiy diqqat markazida turibdi.

Har yili tabiiy gaz yetib bormagan aholi punktlarida MFYlar tomonidan koʻmirga boʻlgan ehtiyoj aniqlanadi va tegishli roʻyxat shakllantirilib, tuman (shahar) hokimliklariga taqdim etiladi. 

Mahalliy hokimliklar ushbu roʻyxatlar asosida hududiy koʻmir omborlariga buyurtma beradi va koʻmir tarqatish jadvalini tasdiqlaydi. 

Aholi ushbu jadvalga asosan oʻziga yaqin hududiy koʻmir omboriga murojaat qiladi.

Aholi isteʼmolchilari mahalliy koʻmir xarid qilishda muammoga duch kelsa, quyidagi “Ishonch telefon”lariga murojaat qilishi mumkin: 

“Koʻmir taʼminot” MCHJ - 71-244-38-28.

“Oʻzbekkoʻmir” AJ  Ishonch telefoni - 78-148-30-03.

OʻzA muxbiri 

Nigora Rahmonova 

suhbatlashdi.